wikipedia-az: Merv

Tarihçe

Merv, Yeni Taş Devri (Cilalı Taş Devri veya Neolitik Devir)nden beri konumlanmış, ilk defa en yüksek çağını Milâttan önce 2. yüzyıldan kalmaErk-Kala diye tanınan oniki hektar büyüklüğünde bir yerleşim yerinden bilinir. Büyük İskender'in seferinde burayı ele geçirmiş ve Alexandria margiane (eski Yunanca: Άλεξάνδρεια μαργιάνη) ismini verip, böylece Polis (pólis, πόλις, çoğul: póleis) denilen antik yunan şehir devletini kurmuştur. Merv, Selevkos İmparatoru Antiokus I Soter tarafından yıkılmış, daha sonra yerine Antiochia in Parthien denilen yeni bir şehir yaptırmıştır. Şehir sonraki yüzyılda Partlar'ın eline geçmiş, daha sonra antik çağın sonuna kadar Sasaniler tarfından yönetilmiştir. Milâttan sonra 651 yılında III. Yezdigirt (Farsça'da: یزدگرد سوم, "Tanrı tarafından yaratılan") Sasani İmparatorluğu'nun son kralı burada öldürülmüş, hemen sonra Merv müslüman Arapların eline geçmiştir.

İslâm dönemi

Merv'de doğmuş olan Farslı general Abu Muslim, Abbasilerin yardımı ile bu şehri Emevilere (Arapça: بنو أمية/الأمويون, Farsça: اموىان) karşı kışkırtmıştır. Merv, Abbasi halifesi Memun (Arapça: المأمون‎; al-Ma'nun) (yönetimi 813-833) zamanında başkent'lik yapmıştır. Ünlü yahudi Gökbilimci, Matematikçi Saul ben ibn Bishr (Saul ibn Bishr al-Israili; Zahel veya Zael isminde de tanılır.) Merv'de yetişmiştir.

Türk ve Moğol dönemi

Türk Hakanı Afrâsîâb'ın kurduğu rivayet edilen Merv şehrini Selçuklu Çağrı Beğ 1037 yılında feth ederek, iç kaleye girmiş ve atının örtüsünü yere koyup "taht gibi" üstüne oturmuşdur^[4]. Selçuklar döneminde şehrin ağırlığı batıya doğru kaydırılır, böylece günümüzde Sultan-Kala(Sultan Kale) denilen yerde gelişmiştir. Burada 11. yüzyıldan kalma Sultan Sencer türbesi, bu türbede Yusuf Hemedani'nin mezarı, ayrıca Şehriyâr-Erk kurganı Merv'de bulunur. Muhammed ibn Zayd türbesi, çanak, çölmek ve diğer kalıntılar bu alanda bulunur.

Çağrı Bey, (990-1060) Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey'in kardeşi, ve Mikail'in oğlu Merv'de yaşamıştır.

1221 yılında Cengiz Han'ın emrindeki Moğollar tarafından yağma edilmiş, halkının tamamı neredyse öldürülmüştür. Bu olaydan daha önce Merv Horasan Şahının en önemli bir merkezi idi.

1380 yılında bu sefer Moğol ve Türkmenlerden oluşan Timur'un ordusuyla Merv'i tekrar yağmalanmışlar. 1505 yılında Özbekler ele geçirmiş ve beş yıl sonra tekrar Farslılar ele geçirmiş, 1524 yılına kadar ve daha sonra tekrar ele geçirip 1601 - 1747 yılları arasında burayı yönetmişlerdir. Bundan sonra Merv tamamen önemini yetirmiştir.

Merv konusunda İngiliz-Rus yarışları (Büyük Oyun)

19. yüzyılda Farsların baskısı ile Türkmenler yurtlarını terk edip doğu Horasan ve Maveraünnehir bölgesine göç etmişler ve Merv'e yerleşmişlerdir. 1880 yılının Aralık ayında General Mikhail Skobelev komutasındaki 6.000 Rus Aşgabat yakınlarında Göktepe Savaşı'nda katliam işlemiştir ve Türkmen ağzıyla şöyle bağırmıştır. "Tekeler ýer kartasynda bir gara nokat, we o gara nokat pozylmaly" (Tekeler (en büyük Türkmen oymağı) yer haritasında kara bir noktadır, ve o kara nokta yok edilmeli)

Rusların Türkistan'daki yayılmacılık siyasetlerinin son örneklerinden birisini oluşturan Merv’in işgali, on dokuzuncu asır boyunca devam edenİngiliz-Rus rekabetinin önemli bir halkasını oluşturduğu gibi, Türkmenlerin yaşadığı toprakların büyük kısmının da Rus hakimiyetine girmesini sağlamıştır.

Rusların, Hindistan üzerinde gizli emelleri ve planları olduğuna inanan İngilizler, onların Orta Asya’da Hindistan’a doğru işgal ettikleri her toprak parçasında büyük kaygılar duymuşlardır. Bu kaygılarından dolayı bölgeye ajanlar göndermişler, Ruslarla çetin bir diploması trafiği kurmuşlar ve zaman zaman da Afganistan ve İran'da işgallerde bulunmuşlardır. "Büyük Oyun" olarak isimlendirilen İngiliz-Rus rekabeti, Merv'in 1884 yılında Farslılarla Türkmenler arasındaki anlaşmazlıktan fırsat bilen Alexander Wissarionowitsch Komarow komutasındaki Ruslar tarafından işgali sırasında ateşli bir seyir izlemiştir. Rus hakimiyeti altında askerî ve bozuk bir düzenin baskısına maruz kalan Türkmenlerin geleneksel yaşam tarzlarında hemen değişiklik olmamış, ancak şehirleri ve zengin toprakları yeni gelen Rus ve yabancı göçmenler tarafından ele geçirilmiştir. Ruslar ile İngilizler arasındaki sınır belirleme siyaseti nedeniyle bir kısım Türkmenler Afganistan ve İran idaresi altında kalmışlardır.

Rusların istilası sırasında 2,500 km² büyüklüğündeki Merv vahasında konumlanan, Merv bir küçük şehirdir Türkmenistanın bir parçası ve çoğunlukla Teke, Sarı, Salor, Ersari, Ata, Mahtim ve Yamud isminde Türkmen (Oğuz) boy ve oymakları tarafından yerleşilmiştir. Teke Türkmenleri ortalama sayıları 250.000 olan en büyük oymak, Türkistan'da mükemmel savaşçı niteliktedirler

1925 yılında Sovyet Türkmenistan Cumhuriyeti kurulmuştur. 1991 yılında Sovyet birliğinin çökümünden sonra tekrar bağımsızlığına kavuşmuştur.